Materialen en Technieken

Voor linosnede heb je linoleum nodig, voor foamdruk foam en voor houtsnede hout. Maar waar moet je rekening mee houden? Onder dit hoofdstuk worden materialen en technieken beschreven die bij het hoogdrukken horen. Soms verbeter ik eens wat of moet ik een aanvulling schrijven. Heb je zelf wat te vertellen over materialen en technieken, stuur me dan een berichtje!

- Henny van Ham

Om een linosnede te maken zul je eerst, net als bij de meeste grafische technieken, een plannetje moeten maken. Dat gaat niet alleen over het beeld wat je uiteindelijk gedrukt wilt hebben, ook de manier van werken is daar van afhankelijk.

Contourtekening

Als het ontwerp bestaat uit een tekening waarbij de contouren (omtrekken) heel duidelijk zijn, kun je die contouren op linoleum tekenen met potlood en die lijnen weer overtrekken met viltstift. Zo veeg je de lijnen niet uit en kun je met de blik op oneindig heel fijn gaan gutsen. Het gutsen is natuurlijk een techniek apart, maar dat leer je al doende. Om de tekening op lino over te zetten kun je ook carbonpapier gebruiken.

Let op: de druk verschijnt in spiegelbeeld! Wil je dat niet, dan zul je de tekening spiegelbeeldig moeten maken. Dat kan onder andere door de al gemaakte tekening tegen het glas in een raam te houden, met het beeld naar het glas, en op de achterkant van het vel de tekening over te trekken. Transparant papier gaat natuurlijk ook.

Puzzelprent

Wat ik voor het gemak maar 'puzzelprent' noem is de techniek om het ontwerp in vlakken onder te verdelen. De tekening die je op het linoleum hebt getekend kun je met een scherp mes helemaal uitsnijden zodat je een verzameling losse linoleumstukken hebt. Rol die stukken apart in, met de gewenste kleuren, leg ze weer als een puzzel in elkaar en druk af. Het ontwerp moet daar wel op berekend zijn: kleine stukjes en friemeltjes laten zich moeilijk passen en ook ingewikkelde ontwerpen krijg je niet meer goed in elkaar gepuzzeld.

De puzzelprent kan worden gecombineerd met een druk waarbij het linoleum wel uit één stuk bestaat en bijvoorbeeld de omtreklijnen bevat. Als je zo'n gecombineerde druk wilt maken is het handig om te beginnen met een contourprent, die af te drukken op papier en dat papier weer af te drukken op het stuk linoleum waar je later de puzzelprent mee gaat maken.

Eliminatie/reductie techniek

Deze techniek om tot een prent te komen is er een voor durfallen. Het idee is dat je weghaalt wat in de eerder gedrukte kleur moet blijven.

Je begint met een hele linoleumplaat en haalt weg wat de kleur van het papier moet blijven. Dan druk je een flink aantal prenten, rekening houdend met zeker twintig procent misdrukken. Laten we voor het gemak aannemen dat met lichtgeel wordt gedrukt.

Dan guts je weg wat  lichtgeel moet blijven en je drukt, op de eerder gedrukte vellen, in bijvoorbeeld donkergeel. De overheersende kleur is nu donkergeel gedrukt op lichtgeel. 

Dan guts je weg wat donkergeel op lichtgeel moet blijven en je drukt, op de eerder gedrukte vellen, bijvoorbeeld rood. 

De laatste druk wordt al vrij donker, want het rood wordt op het donkergeel gedrukt, wat ook weer op lichtgeel is gedrukt.

Zo kun je verder gaan tot de prent af is. Het is van belang dat je een goede aanleg maakt, oftwel dat je steeds op dezelfde plek op het papier drukt. Ook kleine verschuivingen zijn zichtbaar.

Hoe meer verschillende drukgangen je hebt, hoe groter de kans op misdrukken. Dat deze techniek voor de wat gevorderde graficus is, heeft te maken met het feit dat je steeds wat van de linoleumplaat weghaalt. Dat kun je niet meer terugdraaien.

In het artikel 'Gutsen en snijden' kun je wat elementaire techniek vinden.

Drukinkt en verf bestaan op zijn minst uit pigment (kleurstof) en een bindmiddel om er een samenhangend geheel van te maken. Zou je kleurstof mengen met water, dan krijg je waterverf. Echter, als dat droogt blijft er droog poeder over. Er moet dus nog iets in de inkt dat het pigment bindt. In het geval van plakkaat/waterverf (dat ten onrechte door velen ook wordt gebruikt om te drukken, foei foei!) zit er ook een gom-achtige substantie in. Als het water dan is verdampt blijft de kleurstof, ingesloten in het bindmiddel, 'plakken' aan het papier.

Wordt in onderwijsinstellingen en op peuterspeelzalen veelal gebruik gemaakt van inkten op waterbasis (in Nederland heet dat Blockprint, al is dat letterlijk Engels voor de techniek van het hoogdrukken), in de professionele offset-drukkerij moet een ander type inkt gebruikt worden. Het drukproces werkt met het principe dat water en vet elkaar afstoten en een watergedragen inkt werkt daar niet. De inkten voor offset zijn daarom gebaseerd op een (stijve) vernis. Vroeger, in de tijd van de steendruk, was dat een lijnolievernis. De bindmiddelen van de huidige commerciële drukinkten zijn vaak wat vaag omschreven: 'harsen en oliën' en die hebben, volgens opgaaf van de inktfabrikanten, steeds vaker een plantaardige oorsprong.

Om de boel snel te laten drogen (oxideren) worden er ook droogmiddelen toegevoegd aan de inkt. De op olie gebaseerde inkten zijn ook uitstekend geschikt voor hoogdrukken.

Blockprint is een hoogdruk-drukinkt op waterbasis. Als het drukwerk droog is, is het beeld nog steeds oplosbaar in water. Ook het papier vervormt als je grote vlakken met deze inkt drukt: papier kan slecht tegen water. Als daar ook nog bijkomt dat een aantal watergedragen Blockprint-inkten vaak slecht onderling te mengen zijn heb je al drie argumenten tegen het gebruik van Blockprint.

Maar er is ook iets positiefs te zeggen over 'waterinkten'. Rollers, drukvorm en inktplaten  zijn relatief makkelijk schoon te maken en dat is voor het werken met jonge kinderen heel prettig. Verder zijn deze inkten niet of minder vervuilend voor het milieu. Inkten op oliebasis met droogmiddel zijn dat wel, alhoewel je inktresten zowiezo niet door de gootsteen moet spoelen.

Hier op een rijtje wat de voor- en nadelen zijn:

** VCA staat voor 'Vegeatable Cleaning Agent', een milieuvriendelijk(er) oplosmiddel op basis van plantaardige olie..