Materialen en Technieken

Voor linosnede heb je linoleum nodig, voor foamdruk foam en voor houtsnede hout. Maar waar moet je rekening mee houden? Onder dit hoofdstuk worden materialen en technieken beschreven die bij het hoogdrukken horen. Soms verbeter ik eens wat of moet ik een aanvulling schrijven. Heb je zelf wat te vertellen over materialen en technieken, stuur me dan een berichtje!

- Henny van Ham

Om een drukvorm af te drukken op papier (of plastic, textiel, hout....) kun je een drukpers(je) gebruiken, maar ook zonder pers kun je een eind komen.

Om met het laatste te beginnen: een ingeïnkte drukvorm ligt met de inktkant naar boven, je legt er een vel papier op en wrijft met de hand, zonder het papier te verschuiven de inkt op het papier. Als er teveel inkt aan opstaande randjes zit wil dat nog wel eens viezige afdrukken geven. Een (relatief platte) lepel of een zachte lap rondom een schuurblokje geeft al wat strakkere resultaten. Het is een kwestie van uitproberen en met name de hoeveelheid inkt die je aanbrengt is daarbij belangrijk: veel inkt drukt makkelijker, minder inkt geeft een strakker resultaat.

Een persje is in de meeste gevallen handiger, vooral als je grotere drukvormen hebt. De beschikbare persjes drukken gelijkmatig het papier tegen de drukvorm en je kunt sneller tot een hogere oplage komen.

Een door incidentele drukkers veel gebruikt persje is het handpersje dat gebruik maakt van een hefboommechaniek. Deze persjes worden/werden in het onderwijs veel gebruikt. Ze nemen weinig plaats in, werken niet op stroom en zijn ongevaarlijk.

Het afgebeelde persje staat in 'ruststand', de ingeïnkte drukvorm met het papier erop wordt tussen de twee plankjes gelegd. Het handvat gaat naar links en dan naar beneden en de plankjes worden zo naar elkaar toe gebracht. Als het persje niet is vastgezet moet je er goed op letten dat je de rechterzijde tegenhoudt. Na het drukken gaat het handvat weer terug naar de beginstand en als je dat met een klap neer laat komen en je vingers zitten daar nog omheen doet het zeer. Een nadeel van dit persje is dat de druk niet heel hoog is. Schraal ingeïnkte drukvormen hebben soms meer druk nodig. Het drukken zelf is hier optimaal: de druk wordt gelijkmatig over de hele oppervlakte verdeeld.

Dat in tegenstelling tot het gebruik van de etspers om lino's af te drukken. Een etspers is een zogenaamde plaatpers, bedoeld om metalen platen met inkt in de groefjes (zie Diepdruk) onder hoge druk op papier te drukken. Die pers is daarom in eerste instantie niet geschikt om lino's af te drukken, want het materiaal (linoleum) zou al snel een stuk dunner worden.

Toch is daar wat aan te doen: door dunne latjes aan de zijkant van de pers (op de plaat, naast de drukvorm) te leggen zorg je ervoor dat de drukrol niet te hard op de drukvorm komt en voorkom je dat de drukvorm gaat schuiven. De latjes aan de zijkanten kunnen van hetzelfde materiaal zijn als van de drukvorm.

Op de afbeelding zie je een plaatpers. Twee metalen rollen met daartussen een plaat. De drukvorm wordt op de plaat gelegd en met het spaakwiel draai je de plaat tussen de twee rollen door. De ophooglatjes leg je parallel aan de lange kanten van de plaat. Die ophoging is even hoog of iets hoger dan de dikte van de drukvorm. Onder de drukvorm kun je extra velletjes papier leggen om de goede druk te krijgen.

Op de vraag of het uitmaakt of je de drukvorm met de ingeïnkte kant naar boven moet leggen of andersom is: ja, dat maakt uit. Tenminste, het hangt af hoe je gaat afdrukken. Met de hand afwrijven gaat heel lastig als het papier onder de drukvorm ligt en als je afdrukt met de etspers kan het linoleum gaan schuiven, als je ook hier de drukvorm op het papier legt. Misschien zijn er nog meer argumenten voor en tegen, maar in de praktijk wordt de drukvorm op de ondergrond gelegd met de ingeïnkte zijde naar boven.

Er is een belangrijk nadeel aan het gebruik van de etspers voor het afdrukken van linoleum. Bij grotere drukvormen (en relatief hoge druk) krimpt de drukvorm. Althans, dat lijkt erop. Omdat het linoleum vrij zacht is drukt de drukrol het materiaal een beetje in en dat levert een afdruk op die kleiner is dan de drukvorm. Hoe minder er uit het linoleum is weggesneden, hoe groter de afwijking. Wil je een meerkleurendruk maken met precies passende drukgangen en bij de ene drukvorm heb je grote vlakken en bij de ander juist veel lijnen, dan zul je moeten gaan experimenteren met de hoeveelheid druk.
Je kunt een heleboel pasproblemen vermijden als je de drukvorm super glad maakt. Een ruw oppervlakte vraagt meer druk als je 'vet' wilt drukken, bij een gladde drukvorm kan dat met minder.

Een hoogdrukvorm kan dus het beste in één keer volledig vlak worden gedrukt en daar is lang geleden de zogenaamde degelpers voor bedacht.

bron: Wikipedia

Dit type pers is lang geleden uitgedacht en later gemoderniseerd. Soms kun je een model uit de twintigste eeuw tweedehands aanschaffen, Polymetaal maakt ze nog nieuw.

De afbeelding hieronder laat een trapdegelpers zien, de TipTop uit het begin van de 20e eeuw.

Zoek je een persje om linosnedes af te drukken, dan kun je eens gaan zoeken naar tweedehands etspersen. Let wel op: de prijzen lopen enorm uit elkaar en dat kan wijzen op nattevingerwerk ('wat de gek ervoor geeft') maar kwaliteit heeft zijn prijs. Etspersen moeten stevig gebouwd zijn voor het echte werk (etsen afdrukken onder hoge druk). En dit soort persen stonden vaak in werkplaatsen waar meerdere mensen van de pers gebruik konden maken en moesten dus superstevig oftewel 'fool-proof' zijn. Voor het hobbywerk kun je dan soms beter een nieuw, klein en goedkoop persje kopen, of op zoek gaan naar een wringer.

Stempelen is een vorm van hoogdruk. Wat hoog ligt op de drukvorm wordt ingeïnkt en afgedrukt. De stempel is wellicht de allereerste druktechniek die de mensheid heeft toegepast. Het is natuurlijk heel voor de hand liggend dat een vuile hand een afdruk maakt op een lichter oppervlak.

In Mail-Art en het momenteel in zwang zijnde 'scrapbook' worden ook stempels gebruikt en het is mooi om te zien dat er momenteel veel stempels en stempelmaterialen te koop zijn. Dat is wel eens anders geweest. Alleen specialistische kantoorboekhandels hadden voorheen (een beperkt assortiment) letterstempels en een minimaal aantal kleuren stempelinkten. Om die omissie te omzeilen hebben kunstenaars vaak zelf gemaakte stempeldozen gevuld met diverse kleuren inkt.

De in de handel verkrijgbare stempels zijn meestal gemaakt van rubber of een relatief zachte kunsstof, maar er zijn ook stempels van metaal. Zelf stempels maken kan met latex of siliconenrubber. De vloeistof kun je dan gieten in een vorm waar na droging/harding een taai rubberachtige drukvorm overblijft.

Wie de beschikking heeft over een ultraviolette lamp (gezichtsbruiner) en lichtgevoelig clichémateriaal kan op deze wijze zelfs fotostempels maken. Over clichés staat meer in dit artikel.

Een andere manier om (rubberachtige) stempels te maken is het snijden en gutsen, zoals dat ook met linoleum gebeurt. Het materiaal dat je daarvoor gebruikt heet Adigraf, een groen matje met een ruitstructuur aan de achterzijde. Het is wel wat taaier dan linoleum, maar je kunt er heel fijne lijnen mee maken. Naast een guts(set) kun je wellicht ook een operatiemes nemen. Die mesjes zijn zeer scherp.

Nog makkelijker dan gutsen in het relatief taaie kunstrubber is het knippen van de drukvormpjes. Uit dun 'rubber' foam, dun kunstof dat in de speelgoedwinkel is terug te vinden als voorgestanste vormpjes, kun je makkelijk niet al te fijne afbeeldingen knippen. Het rode schaartje op deze pagina is daar een voorbeeld van.

Hebbben we het nog niet gehad over andere materialen waaruit stempels kunnen worden gehaald of waarmee gestempeld kan worden. Schoenzolen, aardappelen, op een stukje karton geplakte suiker, rijst, vermicelli, karton. Afijn, mogelijkheden te over.

Een fijne inspiratiebron is het boekje 'Stempelen, geschiedenis, toepassingen en zelf maken van stempels', door Aart van Barneveld en Ronald Wigman. De uitgave is van 1982 en uitgegeven door Bert Bakker.